1.    مقدمه

خانواده و موضوعات مرتبط با آن از مهمترین آموزه‌های ادیان آسمانی است و از دیرباز مورد توجه پژوهش‌گران روان‌شناسی بوده است. یکی از مسائل مهم خانواده ساختار و مرزهای^[1] آن است که تمام نظریات حوزه خانواده به‌ویژه رویکرد سیستمی به آن توجه داشته است. (ر.ک.، ‌نیکولز و شوارتز،[2] 2004) سالوادور مینوچین^[3] (1977)، پیشگام رویکرد ساخت‌نگر، مفاهیم خاصی برای خانواده بیان کرده است (شلیپه و شوایتزر[4]، 1380). براساس این رویکرد خانواده سیستمی است که اعضای آن براساس معیارهای خاصی مانند نسل، نقش، جنسیت، سن، علایق مشترک، کارکردها و مانند آنها به ‌صورت‌ زن و شوهر، پدر و مادر، مادر و کودک، پدر و کودک، برادر و برادر، برادر و خواهر، برادران، خواهران، فرزندان تنی، فرزندان ناتنی و مانند آن در کنار یکدیگر قرار گرفته‌‌اند و هر کدام نقشی را ایفا می‌‌کنند (نیکلز و شوارتز، 2004).

زیر منظومه‌های^[5] بنیادی خانواده که با مرزهایی از هم جدا می‌شوند عبارتند از: زوجینی،^[6] والدینی^[7] و همشیرها^[8]. مرزهای خانواده خطوطی فرضی مربوط به جنبه‌های ارتباطی اعضای خانواده هستند که امورى مانند روابط کلامى و غیرکلامی، مسئولیت‌ها، توقعات متقابل و قواعد ارتباطی اعضای خانواده، مقررات و کیفیت و کمیت عضویت در خانواده و زیرمنظومه‌های آن را شامل می‌شوند. همواره قواعد، مقررات پیدا و پنهانی به اعضای خانواده کمک می‌کنند تا با یکدیگر تعامل کنند و ناظر به آداب معاشرت روابط بین‌فردی و رفتاری پسندیده در موقعیت‌های گوناگون است. توقعات نیز مربوط به انتظارات افراد از یکدیگر و از خانواده است. مرزهای یک زیرمنظومه اجازه می‌دهند که مقدار یا چگونگی تعاملات توصیف شود و مشخص می‌کند چه کسی و چگونه جزء این زیرمنظومه است و چه نقشی دارد (مینوچین، 1974).

رویکرد ساخت‌نگر مرزهای خانواده را به دو نوع کارآمد و ناکارآمد تقسیم می‎کند. مرزهای روشن^[9] قابلیت انطباق با مراحل گذار را دارند و مانع ورود افراد به زیرمنظومه‌ و نقش‌های دیگران می‌شوند. مرزهای ناکارآمد، یا چنان باز هستند (مرزهای مبهم^[10]) که افراد در نقش‌های یکدیگر دخالت می‌کنند یا آن‌‌قدر انعطاف‌ناپذیر هستند (مرزهای خشک^[11]) که امکان همکاری را گرفته و در برابر تغییر مقاوم می‌کنند (مینوچین و فیشمن،^[12] 1986). قالب‌های پیشنهادی رویکرد ساخت‌نگر تا حدودی مورد قبول است و امروزه از آنها در تشخیص و درمان خانواده استفاده می‌شود، اما آنچه صاحب‌نظران از آن انتقاد کرده‌‌اند (شلیپه و شوایتزر، 1380) و در کنار وابسته به فرهنگ بودن تعریف خانواده و ارکان آن علت شکل‌گیری پژوهش حاضراست، صلاحیت تعیین مرز، محتوای آن قالب‌ها، کمیت و کیفیت آنها و معیارهای سنجش عملکرد خوب و بد می‌باشد. مینوچین و دیگر نظریه‌پردازان این رویکرد، مرز را مشخص‌‌کننده‌ کیفیت و کمیت تعاملات و انتهای وجودی هر فرد تعریف کرده‌اند، اما آنچه در این رویکرد بیش از همه برجسته شده است کیفیت مرزهاست و به محتوای آنها اشاره‌ای نشده است. بنابراین، باید نقش‌ها و تکالیفی که محتوای مرزها را تشکیل می‌دهد، مشخص شود؛ در این صورت ارزیابی مرزهای خانواده به‌‌طوری‌‌که مینوچین بیان کرده است، مشکل نیست (کونولی و کونولی، 1389).

کاستی‌های مبنایی و روشی روان‌شناسی غربی (ر.ک.، مصباح یزدی، 1392؛ غروی و آذربایجانی، 1385)، انتقادهای وارد شده (ر.ک.، هوشیاری و شاملی، 1398) و پذیرفته شده توسط صاحبان نظریه (‌مینوچین، 1974؛ مینوچین و فیشمن، 1986)، جامعیت، فرا‌زمانی و جاودانگی قرآن (بهجت‌پور و معرفت، 1390؛ صادقی فدکی، 1397؛ محصص، 1392) و ظرفیت بالای آموزه‌های اسلامی در روان‌شناسی خانواده و اعجاز روان‌شناختی- خانوادگی قرآن (ر.ک.، رضایی‌اصفهانی و احمدی‌فر، 1390) عمده‌ترین دلایل مراجعه به قرآن در تبیین مرزهای خانواده است.

لازمه جامعیت و جاودانگی قرآن و جایگاه رفیع ازدواج و خانواده در فرهنگ وحیانی قرآن (ر.ک.، روم: 21) وجود قوانین محکم، جامع و شفاف در رابطه با خانواده است (ر.ک.، محمدی ری‌شهری، 1387) که می‌تواند پاسخ‌گوی سؤالات مطرح‌‌شده در حوزه خانواده و تبیین‌کننده ساختار و مرزهای آن باشد. از منظر روش‌شناختی نیز عرضه‌ رویکردهای علمی به قرآن و استخراج نظرگاه آن از گام‌های مقدماتی تکوین علوم انسانی- اسلامی است. پژوهش حاضر با هدف توسعه مرزهای دانش و جبران خلأ پژوهشی موجود با روش تحقیق اجتهاد دینی روان‌شناختی^[13] با تحلیل محتوای آیات قرآن درباره مرزهای خانواده درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال است که مرزهای درونی خانواده از نگاه قرآن کریم چگونه توصیف و تبیین می‌شود.

2.   چارچوب نظری پژوهش

2-1.                       مرزهای خانواده از نگاه قرآن کریم

خانواده در رویکرد قرآنی ساختاری گسترده و منظومه‌ای هسته‌ای دارد که با ازدواج یک مرد و حداقل یک زن براساس اشتراکات خاصی شکل می‌گیرد. هریک از زوجین خانواده اصلی اعضای طولی و عرضی متفاوتی دارند که نسبت به آنها و نسبت به یکدیگر نقش‌ها و تکالیف خاصی دارند. تولد فرزندان نسبی یا اضافه شدن فرزندان ناتنی، فرزندخوانده یا فرزند رضاعی موجب تعریف تکالیف و انتظارات جدیدی می‌شود. اعضای خانواده براساس نقش‌ها و انتظارات، عضو یک یا چند زیرمنظومه می‌شوند. (سلطانی، 1390) مجموعه تکالیف، انتظارات و مقررات برآمده از ارزش‌های الهی حاکم بر تعاملات خانواده‌، اعضا و زیرمنظومه‌های اصلی و فرعی آنها، ساختار خانواده از نگاه قرآن را تشکیل می‌دهد. از نظر وجود زیرمنظومه‌های سه‌گانه در خانواده، بین دو رویکرد ساخت‌نگر و قرآنی تفاوتی نیست، اما درمورد انواع خانواده، زیرمنظومه‌های فرعی، اعضای طولی و عرضی خانواده، اعضای زیرمنظومه‌ها، حقوق و تکالیف و روابط میان آنها تفاوت‌هایی است که پایه‌ تبیین و ترسیم مرزهای متفاوت خانواده از نگاه قرآن کریم می‌باشد.

حد در لغت به‌معناى مانع و پرده میان دو چیز و مانع اختلاط است (راغب اصفهانی، 1375). در آیات متعدد قرآن کریم تعبیر حدودالله (ر.ک.، بقره: 14، 187، 228، 229، 230؛ طلاق: 1؛ نساء: 13) یا مرزهای الهی آمده است و همین معنی در برخی احادیث باعنوان حمایت از حمی یعنی، نگه‌‌داشتن حریم منطقه ممنوعه بیان شده است. (ر.ک.، مجلسی، 1404هـ.ق، 20/127؛ مکارم شیرازی، 1381، 1/653، 2/172). از نظر اصطلاحی نیز تمام حدود شرعی ناظر به خانواده، مستتر در مفهوم مرزهای خانواده است؛ زیرا احکام شرعی همان خواسته‌های خداوند است که در قالب واژه‌های واجب، حرام، مستحب و مکروه بیان شده (اعرافی، 1395) و به‌دنبال انتظام‌بخشی به رفتارهای انسان است که مرادف با مفهوم مرز در روان‌شناسی و مهمترین عامل خوشبختی و سعادت می‌باشد (ر.ک.، خوانساری، ‌1366، 6/۴۱۹).

آن بخش از قوانین رفتاری ناظر به تعاملات خانواده که مستحب و یا مکروه است یا امکان تغییر آنها براساس مراتب روابط، مصالح و توافق اعضای خانواده وجود دارد و یا ورود و عبور از آنها با اجازه امکان‌پذیر می‌باشد، مرزهای غیر الزامی انعطاف‌پذیر خانواده نامیده می‌شوند. همچنین تمام مرزهای اخلاقی خانواده و قوانین و آداب تعاملات بین فردی و بین زیرمنظومه‌ها که در برخی شرایط و موارد قابل ترک و تغییر می‌باشد نیز از این نمونه است. آن بخش از حدود اعتقادی، رفتاری و اخلاقی خانواده که قوانین الزام‌آور یعنی، واجب و حرام دارند و (به‌دلیل خروج از منطقه الفراغ و مالانص فیه) به تصریح قرآن کریم (ر.ک.، تحریم: 1؛ مائده: 87؛ احزاب: 36) انسان حق تقنین و توافق بر تغییر آنها را ندارد (طباطبایی، 1363، 4/129؛ حکمت‌نیا، 1381) و اعضای خانواده باید به آنها پایبند باشند، مرزهای الزامی انعطاف‌ناپذیر خانواده نام دارند. به‌دلیل گستردگی آموزه‌های اسلامی مرتبط با مرزهای خانواده، پژوهش حاضر فقط مرزهای درونی خانواده از نگاه قرآن کریم را بررسی نمود.

2-2.          مرزهای درونی خانواده

عملکرد مرز، تعیین قوانین حاکم بر تعاملات و کیفیت و کمیت ارتباط اعضای خانواده، تعیین حدود رفتاری اعضا و زیرمنظومه‌های خانواده در تعامل با یکدیگر، تعیین فضای اختصاصی روانی- فیزیکی برای افراد و زیرمنظومه‌ها و بازداشتن دیگران از ورود به آن فضاست. قرآن کریم وجود مرزهایی را بین اعضای خانواده و زیرمنظومه‌ها ضروری می‌داند و در آیات مختلف آنها را معرفی کرده است. (شعاع کاظمی و رضایی، 1394) آن دسته از آموزه‌های قرآنی و روایی که ناظر به تنظیم روابط داخلی اعضای خانواده و زیرمنظومه‌های سه‌گانه زوجینی، والدینی و فرزندان است، مرزهای درونی خانواده نامیده می‌‌شوند.

2-    2- 1. زیرمنظومه‌ زوجینی و مرزهای آن

پیوستن دو غیر هم‌جنس با قصد ازدواج، سرآغاز رسمی واحدی جدید به‌‌نام خانواده و زیرمنظومه‌ زوجینی است. (مینوچین و فیشمن، 1986) این زیرمنظومه‌ متشکل از دو بزرگسال با جنسیت‌های مخالف است که با هدف تشکیل خانواده به هم پیوسته‌‌اند و نقش‌هایی دارند که برای عملکرد خانواده حیاتی است (مینوچین، 1974). قرآن کریم ازدواج شرعی و همتایی اعتقادی را شرط صدق عنوان زوجیت می‌‌داند و هرگاه چنین کفویتی وجود نداشته باشد، آنها را همسر ندانسته و از واژه زوج استفاده نکرده است (طیب‌حسینی و انصاریان، 1397). در بینش قرآنی برخلاف رویکرد ساخت‌نگر^[14] پایه‌ اساسی خانواده‌ هسته‏ای و گسترده، زن و شوهری هستند که با قوانین شرعی خاص ازدواج کرده‌‌اند (سراغی و صفورایی، 1398)، همتایی ایمانی دارند و در ساختاری مشخص تعامل می‌کنند. اجتماع این دو نفر اولین زیرمنظومه‌ خانواده یعنی، زیر منظومه زوجینی را شکل می‌دهد که مرزهای خاصی دارد (پناهی،‌ 1387). در نگاه قرآن کریم ازدواج پیمانی الهی و مستحکم است (ر.ک.، نساء: 21) و می‌توان تمام مرزهای تعاملات زوجینی را با نام تعهد زناشویی عام و خاص سامان داد. تعهد عام زناشویی به‌معنای پایبندی همسران به حدود و مرزهای زوجینی است که شامل تمام حقوق و تکالیف اختصاصی و مشترک، کمیت و کیفیت تعاملات پسندیده، فضای روانی- فیزیکی اختصاصی، رازداری زناشویی، مرزهای اخلاقی و دیگر باید و نبایدها و مستحبات و مکروهات ناظر به تعاملات زوجینی است. تعهد خاص زناشویی نیز به‌معنای محدودکردن تعاملات عاطفی- جنسی به همسر قانونی است (ر.ک.، نسا: 21؛ معارج: 29 و 30؛ احزاب: 35؛ مؤمنون: 6 و 7).

اهمیت این مرزها در اندیشه‌ قرآنی تاجایی است که شرط دستیابی به اهداف والای ازدواج (روم: 21، 23؛ مؤمنون: 6؛ اعراف: 189) و حتی شرط صلح زوجین و رجوع بعد از طلاق، پایبندی به آنها دانسته شده است (ر.ک.، بقره: 230، 232) و خدای تعالی خوف عدم پایبندی به مرزهای زوجین یا همان اوامر و نواهی الهی مرتبط به تعاملات زوجینی^[15]را مجوز طلاق قرار داده است (ر.ک.، بقره: 229). همچنین به مردان نامحرم دستور داده است احترام زیرمنظومه‌ زوجینی و پیمان زناشویی زنان را نگه‌ دارند و از نزدیک شدن به حریم آنها بپرهیزند (ر.ک.، نساء: 22 و 23؛ بقره:‌ 235). تعهد زناشویی، حقوق و تکالیف متقابل الزامی همسران، مرزهای زمانی و مکانی زوجینی، برخی از مرزهای الزامی انعطاف‌ناپذیر زوجینی، کیفیت و کمیت ارضای نیازهای عاطفی- جنسی، تقسیم نقش‌ها، وظایف غیر الزامی و برخی مرزهای اقتصادی زوجین از مرزهای انعطاف‌پذیر زوجینی است.

2-2-1-1. تعهد خاص زناشویی

یکی از مهمترین مرزهای زیرمنظومه‌ زوجینی تعهد خاص زناشویی است که در مقابل آن روابط فرازناشویی قرار دارد و به‌معنای عبور یکی از همسران از حدود رابطه زناشویی با برقراری صمیمیت عاطفی یا فیزیکی با فردی دیگر است. قرآن کریم تأکید کرده ا‌ست که زوجین باید تنها با همسران خود رابطه عاطفی- جنسی داشته باشند (ر.ک.، مؤمنون: 5 و 6؛ معارج: 29 و 30)، در این روابط از مرزهای شرعی تجاوز نکنند (شعراء: 166) و مرتکب ارتباط‌های جنسی نامشروع ویرانگر نشوند (ر.ک.، صدوق، 1413هـ.ق).

محدودکردن روابط عاطفی- جنسی به همسر (ر.ک.، احزاب: ‌35؛ مؤمنون: 5 و6؛ معارج: 25)، واردنشدن در دوستی‌های پنهانی با نامحرم (ر.ک.، نساء: 25؛ مائده: 5)، عدم برقراری رابطه‌ جنسی با همجنس (ر.ک.، نمل: 55)، نشکستن انحصار جنسی زوجینی حتی با تنوع‌‌طلبی حلال (ر.ک.، طبرسی، 1407هـ.ق، 10/457)، واردنشدن در حریم جنسی دیگران با نگاه، سخن و رفتار؛ یعنی پرهیز زنای چشم، دهان و دست (ر.ک.، کلینی، 1365، 5/559)، خارج‌‌نشدن از حریم زوجینی حتی در فکر؛ یعنی فکر نکردن به روابط فرازناشویی یا زنای فکر (ر.ک.، مجلسی، 1374، 14/۳۳۱)، محدودکردن خودآرایی به همسر (ر.ک.، حرعاملی، 1409هـ.ق، 20/212) و واردنکردن دیگران در حریم عاطفی- جنسی زوجینی حتی در فکر؛ یعنی فکرنکردن به نامحرم در هنگام آمیزش با همسر (ر.ک.، حرعاملی، 1409هـ.ق، 20/253)، چون تعیین‌کننده‌ کمیت و کیفیت تعاملات زوجین با بیرون از حریم خصوصی همسران هستند از مرزهای انعطاف‌ناپذیر زیرمنظومه‌ زوجینی شمرده می‌‌شوند.

تأمین منظم و تثبیت‌‌شده‌ نیازهای فطری همسران یا همان پیوند مطلوب عاطفی- جنسی و ترک روابط جنسی خارج از چارچوب ازدواج و مرزهای خانواده از مهمترین عوامل ثبات خانواده است. (بستان، 1392) بنابراین، اسلام بدون توجه به جنسیت، توجه ویژه‌ای به حفظ عفت جنسی دارد و سخت‌ترین مجازات‌ها را برای جرایم جنسی در نظر گرفته است (مکارم شیرازی، 1381، 14/434) و به‌دلیل اهمیت مرزهای جنسی زیرمنظومه‌ زوجینی، هرگونه تعدی از این حدود و نزدیک‌‌شدن به آنها و حتی تعدی‌های جزئی و فکرکردن به آنها نیز ممنوع شده است (ر.ک.، بقره: 187؛ مجلسی، 1404هـ.ق، 14/۳۳۱). خروج هر یک از زوجین از مرزهای بیان‌‌شده به محبت و مودت متقابل آنها آسیب جدی وارد می‌کند و زمینه را برای خیانت و تعدی طرف مقابل فراهم می‌نماید.

2-2-1-2. حدود تعاملات جنسی زوجین

علاوه‌‌بر تعهد خاص زناشویی، مرزهای دیگری نیز وجود دارد که مشخص‌‌کننده‌ کیفیت و کمیت تعاملات زوجین درون زیرمنظومه‌ زوجینی و در تعامل با یکدیگر است که باعنوان حدود تعاملات جنسی زوجین نامیده می‌‌شوند. لذت متقابل جنسی و ارضای مطلوب و پایدار نیازهای عاطفی- جنسی از حدود اصلی تعاملات جنسی زوجین است و تا حدی اهمیت دارند که اگر به دلایلی روابط جنسی پایدار و ارضاکننده بعد از ازدواج مقدور نباشد، می‌توان ازدواج را منحل کرد. (موسوی خمینی، 1379) بااین‌حال، شارع مقدس زوجین را در کیفیت و کمیت ارضای این نیازها در محدوده شرعی آزاد گذاشته است و به مردان توصیه می‌کند با وجود آراستگی فردی و توجه به آراستگی همسر (ر.ک.، طبری، 1392) برای فراهم‌‌کردن مقدمات روابط صمیمی و لذت متقابل جنسی (خوارزمی، 1418هـ.ق) تلاش نماید که در روابط جنسی به زن آسیبی وارد نشود (ر.ک.، حرعاملی، 1409هـ.ق، 20/167) و در صورت عدم رضایت همسر، از حدود آمیزش جنسی متعارف تعدی نکنند و از انجام و درخواست آمیزش جنسی حلال نامتعارف پرهیز نمایند (ر.ک.، بروجردی، 1389، 25/478؛ فیض کاشانی، 1415هـ.ق، 1/255؛ حرعاملی، 1412هـ.ق، ‌20/29)، آمیزش جنسی را بیش از چهار ماه ترک نکنند و در صورت تعدد زوجات، ایام حضور نزد آنها را به عدالت مدیریت کنند و از بی‌توجهی به برخی همسران پرهیز کنند (صدوق، 1413هـ.ق، 3/405؛ نسا: 129). در همین زمینه به زنان نیز توصیه به خودآرایی برای همسر، همراهی با او و پذیرش رابطه‌ جنسی در موقعیت‌های مناسب و دوری از بی‌اعتنایی و بی‌میلی نسبت به همسر شده است (حرعاملی، 1412هـ.ق، 14/118). طرفین باید به حدود زمانی و مکانی روابط جنسی پایبند باشند، از نزدیکی‌‌کردن در ایام عادت ماهانه، روزه‌داری و بیماری بپرهیزند (ر.ک.، بقره: 187 و 222) و در مساجد و اماکن مقدس و در حضور ناظر حتی کودک، آمیزش جنسی نداشته باشند (ر.ک.، بقره: 187؛ کلینی، 1365، 5/500).

آموزه‌های اسلامی، همسران را از کوتاهی در پاسخ‌گویی به نیاز جنسی یکدیگر منع کرده‌اند. (ر.ک.، مجلسی، 1374، 100/236) کوتاهی زن و شوهر و ناتوانی آنها در تأمین نیازهای عاطفی- جنسی همسر موجب آسیب‌های روانی و پیدایش زمینه‌های انحراف، نابهنجاری‌های فردی و اجتماعی و ناکارآمدی زیرمنظومه زوجینی و کل خانواده است. به تصریح قرآن کریم یکی از احکام انعطاف‌ناپذیر زیرمنظومه‌ زوجینی ممنوعیت سقط جنین است. مقدمات زناشویی و بارداری داخل در مرزهای غیر الزامی انعطاف‌پذیر و وابسته به توافق زوجین است، اما بعد از حاملگی زوجین نمی‌توانند حتی در صورت توافق طرفینی اقدام به سقط جنین کنند (انعام: 151؛ اسرا: 31؛ ممتحنه: 12؛ نسا: 29).

2-2-1-3. حدود انتظارات دوسویه‌ زوجینی (حقوق و تکالیف)

پایبندی به حقوق و تکالیف یکی از مرزهای درونی خانواده از جمله زیرمنظومه‌ زوجینی است که در رویکرد ساخت‌نگر نیز به اجرای کامل آنها تصریح شده است. (مینوچین، 1974) این حقوق و تکالیف چون تعیین‌‌کننده‌ حدود رفتاری فرد در تعاملات بین فردی است از جمله مرزهای خانواده شمرده می‌‌شود. حقوق و تکالیف در واقع مشخص‌‌کننده‌ گستره و محدوده‌ رفتاری فرد می‌باشد؛ حقوق محدوده‌ای است که فرد می‌تواند تا آنجا از دیگران انتظار داشته باشد و تکالیف نیز محدوده‌‌کننده انتظارات دیگران از فرد است (کمیت و کیفیت انتظارات دوسویه‌ افراد در تعاملات بین‌‌فردی). اسلام برای استحکام خانواده و روابط زوجینی وظایف و مسئولیت‌های اداره‏ خانواده را به‌‌طور عادلانه براساس ویژگی‌های روانی و فیزیولوژیک میان همسران تقسیم کرده است و تکالیف هر یک حقوق دیگری محسوب می‌‌شود‌‌. گام اول پایبندی به این مرز زیرمنظومه‌ زوجینی، باور تفاوت‌های جنسیتی و آگاهی نسبت به حقوق و تکالیف است؛ زیرا بخشی از تعارضات زوجینی به‌‌دلیل باورنکردن تفاوت‌های جنسیتی است (نعیمی و کاظمیان، 1393) و نقش آن در حقوق، تکالیف و نقش‌ها تعیین می‌شود (ر.ک.، طباطبایی، 1363، 2/275؛ مکارم شیرازی، 1381، 2/287). بنابراین، تبیین مراتب و کیفیات مختلف حقوق و تکالیف زوجین براساس قرآن کریم ضرورت دارد.

برخی مصادیق و مراتب حقوق و تکالیف زوجین الزامی و برخی دیگر غیرالزامی انعطاف‌پذیر است. اصل مدیریت و سرپرستی خانواده توسط مرد (قوامیت)، اصل پذیرش سرپرستی مرد توسط زن (قانتیت)، استمتاع و ارضای نیازهای عاطفی- جنسی، اصل تربیت فرزندان، حفظ بنیان‌‌های خانواده، اصل تأمین نیازهاى دینى و مادی و اصل حسن تعامل با بستگان همسر، از جمله مصادیق مرزهای الزامی انعطاف‌ناپذیر و غیرالزامی انعطاف‌پذیر است که زوجین می‌توانند درباره کیفیت و کمیت عملیاتی‌سازی آنها گفت‌‌وگو و توافق کنند.

قرآن کریم تکالیف زن و مرد را طرفینی می‌داند، پس به استناد آیه 228 سوره مبارکه‌ بقره می‌توان گفت که غیر از مواردی که در آیات و روایات بر اختصاصی‌‌بودن آن تکالیف تصریح‌‌ شده است، هرچه از تکالیف و حقوق برای یکی از زوجین مورد تصریح منابع دینی باشد، مانند آن برای طرف مقابل نیز قابل اثبات می‌باشد که از آنها به حقوق و مرزهای مشترک تعبیر می‌شود. (ر.ک.، پسندیده، جان‌‌بزرگی و آذربایجانی، 1397) معاشرت معروف، حفظ اسرار و آبروی همسر، حسن تعامل با بستگان، اشتراک مکانی، ارضای نیازهای جنسی (قانون مدنی ایران، ماده 1104) و ارث‌‌بردن از یکدیگر (نساء: 12) حقوق مشترک همسران است. ارضای نیازهای عاطفی- جنسی فقط با تشکیل خانواده و هم‌‌خانگی و هم‌‌خوابگی مقدور است (ر.ک.، مظاهری، 1382)، پس هم‌‌خانگی و هم‌‌خوابگی از حقوق مشترک همسران می‌باشد (سلطانی، 1390). بیشتر مفسران شیعه و اهل سنت معتقدند که سرپرستى خانواده، تصمیم‌گیری در امور خانواده براساس مصالح آن، ممانعت از اشتغال زوجه در صورت تنافی آن با مصلحت خانواده و مانند آن از حقوق مرد است (ر.ک.، نساء: 34؛ مکارم شیرازى، 1381، 3/370؛ حرعاملى، 1409هـ.ق، 1/312؛ ابن‌کثیر دمشقی، 1419هـ.ق، 2/256؛ آلوسى، 1415هـ.ق، 3/24؛ جهانگیر، 1381) و ورود زن در آن و واگذاری قوامیت و سرپرستی به او مطلوب نیست (ر.ک.، طباطبایی، 1363، 4/552). اطاعت از شوهر در غیر معصیت و پذیرش سرپرستی او، تمکین از شوهر (ر.ک.، نساء: 34؛ صدوق، 1413هـ.ق، 3/390) و عدم خروج از منزل بدون اجازه او (حرعاملی، 1409هـ.ق، 20/212) از حقوق اختصاصی شوهر در قرآن کریم است.

یکی از مظاهر قوام‌بخشی خانواده توسط مرد حوزه‌ معیشت است. قوام‌بخشی معیشتی، داخل در مرزهای اقتصادی تعاملات زوجینی است. اصل تأمین نفقه‌، استقلال مالی زن نسبت به درآمدهای شخصی مانند ارث، دیه، دستمزد، صله و انفاق واجب زن به والدین خود از اموال شخصی از مرزهای اقتصادی انعطاف‌ناپذیر زیرمنظومه زوجینی است. کمک‌های مالی مرد به والدین واجب‌‌النفقه از حدود رفتاری اوست و زن نمی‌تواند در آن ورود و ممانعت کند. صله و انفاق زن به والدین خود در صورت نیازمندی آنها از اموال شخصی نیز چنین است. (نجفی، 1432هـ.ق، 31/376) پرداخت مهریه، انفاق مستحب والدین زوجین از اموال مشترک با رضایت طرفین، توسعه بر عیال (ر.ک.، کلینی، 1365، 4/11؛ حرعاملی، 1409هـ.ق، 11/460) از مرزهای اقتصادی انعطاف‌پذیر زوجینی است که همسران می‌توانند با رضایت طرفینی انجام دهند. اسلام برای سرپرستی مرد و پذیرش آن توسط زن حدود و مرزهایی تعیین کرده است که حدود کمی و کیفی مدیریت در خانواده نامیده می‌‌شود. در اسلام به مردان دستور داده شده است که از حساسیت، بدگمانی و کنترل نامناسب بپرهیزند (ر.ک.، نهج‌‌البلاغه، 1394، نامه31). سرپرستی و مدیریت مردان باید براساس سه اصل عدالت، معاشرت معروف و مشورت باشد (ر.ک.، شوری: 38؛ طلاق: 6؛ بقره: 233) و تلاش کنند اعمال سرپرستی باعث توهین و تحقیر زن نشود؛ زیرا اعمال قدرت نامطلوب توسط مرد و عدم پذیرش مدیریت مرد از سوی زن خانواده را متزلزل و کمال فردی و تربیت فرزندان را مختل می‌‌کند (زارعی‌توپخانه، 1392).

اسلام زنان را به پذیرش سرپرستی، قدردانی، رضایت‌‌مندی، سازگاری و قناعت سفارش کرده است. (ر.ک.، حرعاملی، 1409هـ.ق، 11/239). وظیفه‌ زنان مهرورزی به شوهر و خانواده، تدبیر امور داخلى منزل و تربیت اولاد است (طباطبایی، 1363، 4/559؛ طباطبایی، 1363، 16/250)؛ این مهرورزی در دو حوزه ارضای نیازهای عاطفی- جنسی؛ تمکین و اطاعت از شوهر و احترام به او معنا می‌یابد (حرعاملی، 1420هـ.ق،20/157؛ کلینی 1365،‌ 5/506). مهمترین مسئولیت زن پس از واجبات شرعی، تمکین عام و خاص در برابر همسر و در چهارچوب شرع و امور پسندیده جامعه است که معادل جهاد شمرده شده است (ر.ک.، کلینی، 1365، 5/9). این موضوع از عوامل مؤثر در قوام خانواده است که و زمینه ایجاد‌ آن پایبندی به مرزهای اخلاقی و رفتاری خانواده می‌‎باشد. حریم مشترک دینی و معنوی زوجین و امر به معروف و نهی از منکر در صورت تعدی طرف مقابل از حدود الهی، از دیگر مرزهای زیرمنظومه‌ زوجینی است (ر.ک.، طه: 132؛ تحریم: 6؛ قمی، 1413هـ.ق، 25/518؛ مجلسی، 1374، 43/118؛ صدوق، 1413هـ.ق، 3/387).

2-2-1-4. فضای روانی- فیزیکی اختصاصی

از دیگر مرزهای مهم زوجینی فضای روانی- فیزیکی اختصاصی‌ است که حقی دوسویه و زمینه‌ساز‌ تعاملات زناشویی مستمر می‌باشد. این مرز از حقوق مشترک زوجینی است و قرآن کریم به‌دلیل نقش عمده آن در دستیابی به اهداف ازدواج و پایبندی به دیگر مرزهای زیرمنظومه‌ همسران به‌طور ویژه به آن اشاره کرده است. دلالت التزامی آیه‌ استیذان بیان‌‌کننده‌ مرز اساسی زوجینی است که همسران به‌دلیل نیازمندی دوسویه به خلوت مستمر و منظم باید مکان خواب، زمان خلوت و حریم روانی اختصاصی داشته باشند و دیگر اعضای خانواده با احترام به این حریم خصوصی، بدون اجازه وارد آن نشوند. (ر.ک.، نور: ‌58) پایبندی به این حریم و مرز روشن زوجین برای ارضای نیازهای عاطفی- جنسی، دریافت حمایت‌های عاطفی طرفینی و تعاملات،‌ تصمیم‌گیری‌ها و حل مشکلات خصوصی آنها ضروری است؛ زیرا دست‌یابی به آثار و برکات زوجیت مانند آرامش، صمیمیت، پوشانندگی، شادمانی و رضایت (ر.ک.، روم: 21؛ بقره: 187؛ فرقان: 74) در سایه چنین مرزی ممکن خواهد بود که عدم پایبندی به آن یکی از عوامل مهم گسست خانواده است (حبیبی و حاجی‌حیدری، 1394).

یکی از مشکلات مرزی برخی خانواده‌ها تنیدگی فضای فیزیکی و محل خواب اعضای خانواده است بدین شکل که والدین و فرزندان در کنار یکدیگر می‌خوابند و یا حضور آنها باعث جدایی محل خواب والدین می‌شود. این امر فرصت روابط عاطفی- جنسی را از همسران می‌گیرد. همچنین عدم حضور طولانی‌مدت همسر در منزل به‌دلیل کار، مأموریت شغلی، مسافرت، قهر، زندان و مانند آن نیز می‌تواند به این مرز مهم زوجینی و دیگر مرزهای خانواده آسیب رسانده و بنیان خانواده را سست کند. (حبیبی و حاجی‌حیدری، 1394)

2-2-1-5. رازداری زناشویی و اطلاعاتی

رازداری زناشویی به‌معنای پنهانی‌‌بودن آمیزش جنسی همسران (ر.ک.، صدوق، 1413هـ.ق، 1/482)، ممنوعیت افشای جزئیات روابط جنسی نزد دیگران (رک.، حرعاملی، 1409هـ.ق، 14/154)، حفظ حریم روانی- جنسی همسر و خودداری زوجین از بیان زیبایی‌های نامحرم نزد همسر و همسر نزد نامحرم (ر.ک.، دیلمی، 1408هـ.ق) یکی از مهمترین مرزهای زیرمنظومه‌ همسران است. پوشیده ماندن تعاملات خصوصی همسران تا آنجا اهمیت دارد که خدای تعالی با اصطلاح عورت (نور: 58) بر آن تأکید کرده است. رازداری اطلاعاتی یکی دیگر از مرزهای زوجینی است و همسران نباید اطلاعات و اسرار همسر خود را از حریم زوجینی و خانواده خارج کنند. قرآن کریم به این مرز توجه ویژه‌‌ای کرده و زنانی که حافظ اسرار شوهرانشان هستند را تمجید نموده است(نساء: 34) و با نکوهش همسران حضرت نوح(ع) و حضرت لوط(ع) عدم پایبندی به این مرز و افشای اسرار شوهر را خیانت به وی نامیده است (ر.ک.، تحریم: 10؛ طباطبایی، 1363، 19/578؛ مکارم شیرازی، 1381، 24/302). از جمله مصادیق رازداری اطلاعاتی عدم افشای تعارض‌های زوجینی نزد خانواده‌های اصلی و دیگران است. هیچ‌یک از زوجین نباید شکایت همسر را نزد والدین او یا نزد پدر و مادر خود ببرد. به‌‌طورکلی باز بودن مرزهای اطلاعاتی خانواده و انتقال آسان اسرار پذیرفته نیست و مسائل خصوصی زن و شوهر و کل خانواده باید در منظومه‌ خانواده باقی بماند (شعاع‌کاظمی و رضایی، 1394) به‌‌جز زمانی که تعارضات میان آنها شدت گیرد که در این صورت قرآن کریم مراجعه به حکم و مشاور را مجاز دانسته است (ر.ک.، نساء: ‌35؛ حجرات: 10).

قرآن کریماین پوشانندگی جامع روانی- جنسی- اخلاقی را به زیبایی در آیه: «هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ» بیان کرده است. این آیه با ایجاز بیانی و وسعت معنایی، بسیاری از احکام تعاملات و مرزهای زیرمنظومه‌ زوجینی را در خود دارد. لباس مایه‌ حفاظت، زیبایی و کنایه از رابطه‌ بسیار نزدیک است که علاوه‌‌بر هم‌‌پوشانی و رازداری روانی- جنسی، انسجام، همزیستی و معاشرت نیکو، آرامش‌بخشی، حمایت و دفاع متقابل، زینت‌گری و مایه‌ خوش‌نامی بودن، اختصاصی بودن همسر و تعهد عاطفی- جنسی و محافظت همسران از یکدیگر در برابر آسیب‌ها نیز از پیام‌های این تشبیه بدیع قرآنی است. (ملکوتی‌خواه، 1395) این آیه‌ شریفه علاوه‌‌بر جنبه‌ ادبی اخبار به داعی انشاء نیز است و همسران باید نسبت به یکدیگر چنین رفتار کنند و به این مرزهای زیرمنطومه‌ زوجینی پایبند باشند (آصفی، 1385).

2-2-1-6.      حدود تعاملات غیر جنسی زوجین (معاشرت معروف)

مرزهای اخلاقی زیرمنظومه‌ زوجینی‌ بخشی دیگر از حدود تعاملات همسران است. مرزهای اخلاقی یعنی، زوجین نباید در تعامل با یکدیگر از حدود اخلاق تجاوز کنند و در کنار پایبندی به مرزهای رفتاری و حقوقی موظفند براساس مودت و مهربانی تصریح شده در قرآن با یکدیگر تعامل کنند. (ر.ک.، روم: 21؛ فرقان: 63، 72) این مرز تعاملی زوجینی در قرآن با نام معاشرت معروف آمده است و خدای تعالی به زوجین دستور داده است که حتی در صورت وجود تعارضات زوجینی با یکدیگر براساس معروف رفتار کنند که به‌معنای تعامل براساس عقل، شرع و عرف است. (ر.ک.، طباطبایی، 1363، 2/232؛ طباطبایی، 1363، 4/405؛ رشیدرضا، 1303، 2/374)

از جمله لوازم معاشرت پسندیده تأمین نیاز‌های عاطفی همسر است که در سخن گفتن و همنشینی نیکو (ر.ک.، بروجردی، 1389، 25/544)، بدرقه و استقبال زوجین نسبت به یکدیگر (ر.ک.، صدوق، 1413هـ.ق، 3/389)، پرهیز از تحقیر خانواده (ر.ک.، حسینی‌عاملی، 1406هـ.ق) و دیگر مصادیق اخلاق بین‌فردی متبلور می‌شود. همکاری در انجام وظایف مشترک خانوادگی و انعطاف و نفوذپذیری در برابر همسر (ر.ک.، مجلسی، 1374، 100/236) دو مورد از مهمترین لوازم معاشرت معروف است. همسران باید در مقابل یکدیگر منعطف باشند و از سرسختی، لجاجت و اصرار بر دیدگاه خود دوری کنند (ر.ک.، پسندیده.، و همکاران، 1397).

2-2- 2. زیرمنظومه‌ والدینی و مرزهای آن

تولد یا پذیرش فرزند زمینه‌ساز شکل‌گیری زیرمنظومه‌ والدینی با مسئولیت اصلی راهنمایی و پرورش فرزندان است. اعضای اصلی این زیرمنظومه از نگاه رویکرد ساخت‌نگر، والدین و فرزندان نسبی و فرزندخوانده‌ها هستند (مینوچین و فیشمن، 1986)، اما اسلام علاوه‌‌بر فرزندان نسبی و فرزندخوانده‌ها، فرزندان رضاعی (ر.ک.، نسا: 23؛ احزاب: 4) و در برخی موارد پدربزرگ پدری (ر.ک.، موسوی خمینی، 1379؛ کاتوزیان، 1392، 1/86) و مادربزرگ را نیز عضو این زیرمنظومه می‌‌داند (ر.ک.، افروز، 1383). کارکرد اصلی زیرمنظومه‌ والدینی تربیت و پرورش همه‌‌‌جانبه فرزندان است (مینوچین، 1974) که رسیدن به این هدف نیازمند وجود قوانین شفاف و وضوح نقش‌ها و مرزهاست تا والدین و فرزندان بتوانند در سایه‌ آنها تعاملات سازنده‌ طرفینی داشته باشند (طباطبایی امیری و محمدیان، 1391). پایه و اساس مرزهای زیرمنظومه والدینی، حقوق و تکالیف متقابل والدین و فرزندان است (مینوچین و فیشمن، 1986).

قرآن کریم در آیات متعددی تکالیف و حقوق متقابل والدین- فرزندان و قوانین الزامی انعطاف‌ناپذیر و غیر الزامی انعطاف‌پذیر یعنی، واجب و مستحب حاکم بر تعاملات آنها را بیان کرده است که عدم پایبندی به آنها پیامدهای بدی دارد. (ر.ک.، حرعاملی، 1409هـ.ق، 21/481) بنابراین، قوانین شرعی و اخلاقی یا همان بایسته‌ها و شایسته‌های قرآنی ناظر به تعاملات والدین و فرزندان در دو بخش مرزهای والدگری و مرزهای فرزندی قابل طرح است. مرزهای والدگری مشخص‌‌کننده‌ محدوده‌ اختیارات والدین و کمیت و کیفیت تعاملات آنها با فرزندان است و مرزهای فرزندی کیفیت و کمیت تعامل فرزندان با والدین و حقوق و تکالیف آنها را مشخص می‌کند. ممنوعیت سلب مسئولیت نسبت به فرزندان و انجام وظایف والدگری از نام‌گذاری تا ازدواج، جزء مرزهای والدگری است.

والدین نمی‌توانند براساس رفعت جایگاه خود هرگونه رفتاری با فرزندان داشته باشند، بلکه باید همیشه براساس حدود و مرزهای الهی والدگری رفتار کنند. تربیت و آموزش فرزندان در ابعاد مختلف دینی (ر.ک.، خوارزمی، 1418هـ.ق)، اخلاقی، عاطفی، جسمانی، جنسی و مانند آن (ر.ک.، لقمان:‌ 18 و 19؛ بقره: ‌132)، حفظ سلامت دینی و مقاوم‌‌کردن آنها در برابر دسیسه‌ها و ﺗﻬﺎجمات فرهنگی (ر.ک.، پایان و مطبوع، 1378)، حفظ دین و جان فرزندان (ر.ک.، تحریم: 6)، احترام به حریم خصوصی و فضای روانی- فیزیکی فرزندان و برخورد متناسب با سن و جنس آنها از وظایف والدین است که نمی‌توانند به دلایل مختلف این وظایف را رها و یا واگذار کنند. عدالت بین فرزندان (ر.ک.، مجلسی، 1404هـ.ق، 101/92)، اعتدال در محبت (ر.ک.، منافقون: 9) و توجه عاطفی بیشتر به دختران (ر.ک.، حر عاملی، 1409هـ.ق، 21/515)، احترام گذاشتن به نظر و سخن فرزندان (ر.ک.، یوسف:‌66)، حسن نام‌گذاری، کنترل و راهنمایی و تأدیب (ر.ک.، حرعاملی، 1409هـ.ق، 21/480)، استقلال‌دادن به فرزندان و رعایت تمام حقوق آنها قبل از تولد و در دوره نوزادی، کودکی، نوجوانی و جوانی، و ازدواج دادن آنها (ر.ک، حرعاملی، 1409هـ.ق، 21/482) از تکالیف والدین و حقوق فرزندان است (ر.ک.، احمدی و سادات باقی‌‌پور، 1390؛ رجبی‌نیا، 1391).

آخرین گامی که والدین می‌توانند با فرزندان خود تعامل بی‌معارض داشته باشند اقدام به ازدواج آنهاست. تسریع در ازدواج فرزندان و فراهم کردن مقدمات آن از وظایف والدین است و اهمال در آن براساس آموزه‌های دینی، قابل پذیرش نیست. بعد از ازدواج فرزندان، وظیفه‌ والدین پذیرش استقلال آنها و عدم دخالت در زندگی و شئون زوجینی آنهاست (دیلمی، 1408هـ.ق). نظارت دائمی و مداخله‌ غیر مستقیم و مثبت والدین و خویشاوندان با هدف پیشگیری و رفع تعارض زوجین مورد سفارش آیات قرآن کریم (ر.ک.، نساء: 35) و از عوامل ثبات خانواده است (ر.ک.، ‌بستان، 1392). یکی از مرزهای مهم والدگری پرهیز از اذیت و آزار فرزندان است. در روایات مختلف آمده اس که همان‌‌طور که آزار والدین باعث عاق فرزندان می‌‌شود، در سوی مقابل نیز چنین است. (نوری، 1408هـ.ق، 21/481) بنابراین، والدین باید در تمام مراحل زندگی فرزندان از آزار و اذیت آنها بپرهیزند و با آنان براساس حدود شرعی و اخلاقی رفتار کنند.

 پایبندی فرزندان به حدود شرعی و اخلاقی تعامل با والدین، مرزهای فرزندی نام دارد که برابر با بزرگ‌ترین واجبات الهی شمرده شده است. قرآن کریم حد و مرزهای تعامل فرزندان با والدین را در چند اصطلاح جامع و گسترده‌ احسان (ر.ک.، اسراء: 23)، فروتنی (ر.ک.،‌ اسراء: 24)، قدردانی (ر.ک.، مجلسی، 1374، 71/68) و عدم آزار و اذیت (ر.ک.، اسراء: 23) بیان کرده است. احسان، تکریم همه‌‌جانبه و بدون قید و شرط والدین، نرم سخن گفتن با ایشان، پرهیز از بی‌توجهی و رو برگرداندن از آنها، رعایت ادب در همه حال (ر.ک.، گیلانی، 1377؛ صدوق،‌1413هـ.ق، 4/372)، مهربانی بیشتر با مادر (ر.ک.، حر عاملی، ‌1409هـ.ق، 21/493)، رسیدگی به آنها به‌‌ویژه در دوران پیری (ر.ک.، اسراء: 23) و صدا نزدن آنها به اسم (ر.ک.، کلینی، 1365، 3/406) از مصادیق احسان و وظایف قطعی فرزندان نسبت به والدین است. نفوذپذیری، نظرخواهی و حرف‌شنوی از والدین جزء لوازم فروتنی و عدم ‌آزار والدین است.

قرآن کریم پیوند مکتبی را مرز رابطه‌ نسبی قرار داده (ر.ک.، هود: ‌46؛ توبه: 23) وحدود ایمانی و شرعی را نیز مرز فروتنی و اطاعت فرزندان از والدین اعلام کرده است (ر.ک.، عنکبوت: 8؛ لقمان: 15). ممنوعیت آزار والدین و تحمل اذیت آنها یکی دیگر از مرزهای فرزندی است. قرآن کریم فرزندان را از کوچک‌ترین آزارها نسبت به والدین نهی کرده (ر.ک.، اسراء: 23) و به آنها دستور داده است که اذیت‌های احتمالی والدین را تحمل کنند (ر.ک.، گیلانی، 1377).

برخی آیات قرآن ناظر به ضرورت وجود مرزهای تعاملی میان والدین و فرزندان در درون خانواده است. یکی از آنها آیه استیذان است که به دلالت مطابقی بیان‌‌کننده‌ مرز زیرمنظومه‌ والدین و فرزندان است. خدای تعالی به فرزندان دستور داده است از ورود بدون اجازه به حریم روانی- فیزیکی والدین بپرهیزند (ر.ک.، نور: 58؛ حرعاملی، 1409هـ.ق، 20/215). در برخی روایات تفسیری ذیل آیه‌ استیذان به جدا بودن محل خواب والدین و فرزندان تأکید شده است (حرعاملی، 1409هـ.ق، 14/171). پایبندی اعضای خانواده به برخی مرزهای تعاملات جنسیتی زنان و مردان ضروری است که یکی از آن موارد رعایت حدی از حجاب و پوشش توسط والدین و فرزندان در خانواده است. نداشتن پوشش مناسب یکی از دلایل استیذان فرزندان ممیز برای ورود به حریم والدین می‌باشد (ر.ک.، نور: ‌58) و این به‌معنی ضرورت رعایت پوشش مناسب توسط والدین است. براساس قرآن کریم و روایات، مشاهده تعاملات عاطفی- جنسی والدین توسط فرزندان (ر.ک.، کلینی، 1365، 5/500) و دیدن اندام‌های خصوصی والدین ممنوع است و زمینه‌ساز انحرافات روانی- رفتاری بسیاری خواهد بود (مظاهری، 1387، 1/۱۶۵). والدین و فرزندان باید از نگاه به اندام‌های خصوصی و جنسی یکدیگر دوری کنند (ر.ک.، کلینی، 1365، 6/503)‌.

ایمان و تقوی مرزهای نهایی گستره‌ والد- فرزندی است؛ یعنی پایبندی والدین و فرزند به تکالیف طرفینی تا جایی لازم است که این تعامل باعث کفر، شرک و گناه نشود و همچنین فرزند از حدود ایمان خارج نگردد. (ر.ک.، هود: 46؛ توبه: 23؛ عنکبوت: 8؛ لقمان: 15).

2-2-3. زیرمنظومه‌ برادران- خواهران و مرزهای آن

تولد فرزندان دوم و سوم ساختار، مرزها و زیرمنظومه‌های خانواده را تغییر می‌‌دهد. وقتی فرزندان دیگری متولد می‌‌شوند الگوهای پایداری که اطراف کودک اول شکل‌گرفته بود به‌هم می‌‌ریزد که در نتیجه‌ آن، الگوی خانوادگی پیچیده و متمایزی که شامل الگوی جدید برادر- خواهری است، پدید می‌‌آید. این زیرمنظومه زمینه‌ تربیت اجتماعی کودکان و زیربنای ارتباطات همشیرها در جوانی و بزرگسالی است و اهمیت زیادی دارد. خانواده باید با پایبندی به مرزهای فرزندان، با تربیت و پرورش آنها بدون مداخله‌های فلج‌‌کننده، آنها را در این مسیر یاری و با مرزهایی روشن، تفکیک کنند. (مینوچین و فیشمن، 1986) رابطه میان همشیرها یکی از مستحکم‌ترین رابطه‌هاست و دامنه‌ پیوند عاطفی و روانی آنها بسیار وسیع‌تر و گسترده‌تر از ارتباط میان زوجین، والدین و فرزندان است (افروز، 1383).

قرآن کریمبه زیرمنظومه‌ برادران و خواهران توجه ویژه‌ای دارد و با بیان انواع آن، درباره حدود و مرزهای تعاملات آنها مطالبی بیان کرده است. حتی پیام‌های تربیتی اصلی برخی سوره‌های قرآن ضرورت قانون‌مندی و مدیریت تعاملات میان‌فرزندی است. (شاملی، 1379) این تدابیر و قوانین خاص، مرزهای درونی زیرمنظومه‌ فرزندان و قوانین حاکم بر تعاملات فرزندان نسبی، رضاعی، فرزندخوانده و فرزندان ناتنی است. پایه و اساس مرزهای این زیرمنظومه احکام شرعی ناظر به تعاملات بین فردی آنها و حقوق و تکالیف آنها نسبت به یکدیگر است که برخی الزامی انعطاف‌ناپذیر و تعدادی غیر الزامی انعطاف‌پذیر است. ممنوعیت نگاه و تماس جسمی مفسده‌انگیز و یا همراه با لذت و نگاه به برخی نقاط حساس بدن، از جمله مرزهای الزامی انعطاف‌ناپذیر است و مواردی مانند ورود به حریم خصوصی یکدیگر که تابع کسب اجازه، رضایت و توافق است از مصادیق مرزهای غیر الزامی انعطاف‌پذیر می‌باشد.

علاوه‌‌بر زوجین، دیگر افراد و زیرمنظومه‌های خانواده نیز به فضای روانی- فیزیکی اختصاصی نیاز دارند که دیگران نباید بدون اجازه وارد آن شوند. (ر.ک.، حرعاملی، 1409هـ.ق، 20/214) هرچه فرزندان به دوران بلوغ نزدیک‌تر می‌شوند، وجود چنین مرز و محدوده‌ای ضروری‌‌تر می‌‌شود. این نیاز مخصوص دختران یا پسران نیست، اما زنان و دختران به‌‌‌‌دلیل ویژگی‌های جسمانی، روانی و اجتماعی به این فضای اختصاصی بیشتر نیاز دارند (ر.ک.، حرعاملی، 1409هـ.ق،20/215). ضرورت پایبندی فرزندان به مرزهای روانی- فیزیکی یکدیگر از برخی آیات قرآن کریم قابل برداشت است. بسیاری از مفسرین معتقدند که ورود و خوردن و آشامیدن از منزل برادران و خواهران که در آیه‌ 61 سوره‌ نور به صورت مطلق بیان شده است، مشروط به اذن و رضایت آنهاست (ر.ک.، نور: 61؛ قرطبی، 1405هـ.ق، 12/207؛ آلوسی، 1415هـ.ق، 18/۳۲3؛ عاملی، 1413هـ.ق، 12/۹9؛ طبرسی، 1372، 7/۲۴6). بنابراین، فرزندان وقتی به حالت تمییز و تشخیص خوب و بد رسیدند باید بسترشان از پدر و مادر و از یکدیگر جدا شود (حرعاملی، 1409هـ.ق، 20/231)، بین فرزندان دختر و پسر باید حدود و مرز‌هایی برقرار باشد، محل خواب و استراحت والدین و فرزندان به‌‌ویژه دختر و پسر و نیز برادران از هم جدا باشد.

یکی از مرزهای مهم زیرمنظومه‌ خواهران- برادران، پایبندی به حدود عفت در نگاه، گفتار و رفتار است (ر.ک.، ‌صدوق، 1413هـ.ق، 4/13) و به‌دلیل حرمت ازدواج آنها با هم (ر.ک.،‌ نساء: 23) هرگونه لذت بردن از یکدیگر ممنوع می‌باشد (ر.ک.، حلی، 1414هـ.ق، 2/۶۱۳). پوشش مناسب فرزندان در تعامل با یکدیگر (ر.ک.، حرعاملی، 1409هـ.ق، 20/210) و خواهران با هم (ر.ک.، حرعاملی، 1409هـ.ق، 20/212) و پوشاندن زینت‌های پنهان خود (ر.ک.،‌ نور: 32) از مرزهای جنسیتی میان خواهران و برادران است. قرآن کریم آشکار کردن زینت برای برادران را جایز می‌‌داند (ر.ک.، ‌نور: ‌31)، اما براساس دیدگاه بیشتر مفسران شیعه و اهل سنت، برخی از زینت‌ها مانند زینت‌های پنهان استثناست و برادران و خواهران باید در مقابل یکدیگر به حدی از پوشش پایبند باشند (ر.ک.، حلی، 1414هـ.ق، 2/۵۷۴؛ مقدس اردبیلی، بی‌تا).

به‌دلیل نزول آیات مربوط به گفتار و رفتار عفیفانه با جنس مخالف (ر.ک.، نور: ‌30 و 31؛ احزاب: ‌32؛ قمی، 1413هـ.ق، 2/۱۰۱؛ صدوق، 1413هـ.ق)، خواهران و برادران نیز باید در مقابل یکدیگر از گفتار و رفتار هوس‏انگیز دوری کنند. باتوجه به مرزهای بیان شده، هر عملی که باعث لذت و آشکار شدن زینت‌های پنهان شود و یا زمینه‌ انحراف و هوس‌‌رانی را فراهم کند از جمله مرزهای ممنوعه‌ زیرمنظومه‌ خواهران- برادران است. براین‌اساس، ورود و خروج خواهران و برادان به مرزهای روانی- فیزیکی یکدیگر نیز باید با اطلاع و اجازه باشد (مظاهری، 1387، 1/165).

3.     بحث و نتیجه‌گیری

مرزهای فردی و زیرمنظومه‌ای خانواده به‌معنای گستره‌ مسئولیت‌ها، توقعات، حقوق و تکالیف هریک از اعضا است و زیرمنظومه‌های خانواده یکی از مسائل مهم در روان‌شناسی خانواده می‌باشد که در آموزه‌های اسلامی نیز به آنها اشاره شده است. رویکرد ساخت‌نگر، خانواده را دارای سه زیرمنظومه‌ زوجینی، والدینی و همشیرها می‌داند که بین آنها یکی از سه‌نوع مرز روشن، مبهم و خشک وجود دارد. این رویکرد مرزهای روشن را بهنجار و مرزهای خشک و مبهم را نابهنجار می‌‌داند و تلاش می‌‌کند با روشن کردن و انعطاف‌بخشی به مرزهای خانواده آن را سامان بخشد. این رویکرد طرفدارانی دارد، اما انتقاداتی نیز به آن وارد شده است. پژوهش حاضر با هدف پاسخ‌گویی به این سؤال که مرزهای درونی خانواده در آیات قرآن کریم چگونه تبیین شده‌ است، انجام شد. ‌یافته‌های پژوهش نشان داد که در اصل وجود زیرمنظومه‌های خانواده و مرزهای آن میان دو رویکرد ساخت‌نگر و رویکرد قرآنی تفاوتی نیست، اما در اعضای زیرمنظومه‌ها و کیفیت و کمیت مرزهای بین آنها تفاوت‌هایی وجود دارد. مشخص شد که مرز بامعنای لغوی و اصطلاحی روان‌شناختی در آموزه‌های قرآنی نیز قابل مشاهده است. تمام حدود شرعی ناظر به تعاملات درونی اعضا و زیرمنظومه‌های سه‌‌گانه‌ی خانواده‌، مرزهای انعطاف‌ناپذیر و انعطاف‌پذیر درونی خانواده نامیده می‌شوند.

تعهد خاص زناشویی، به‌معنای محدود کردن روابط عاطفی- جنسی به همسر می‌باشد که از مرزهای زیرمنظومه‌ زوجینی است. وارد نشدن در دوستی‌های پنهانی با نامحرم، نشکستن انحصار جنسی زوجینی حتی با تنوع‌‌طلبی حلال، وارد نشدن در حریم جنسی دیگران با نگاه، سخن و رفتار، خارج نشدن از حریم زوجینی حتی در فکر، خودآرایی کردن همسران فقط برای یکدیگر، وارد نکردن دیگران در حریم عاطفی- جنسی زوجینی حتی در فکر، چون تعیین‌‌کننده کمیت و کیفیت تعاملات زوجین با بیرون از حریم خصوصی همسران هستند و قابل توافق و تغییر نیستند از مرزهای انعطاف‌ناپذیر زیرمنظومه‌ زوجینی می‌باشند. حدود تعاملات جنسی همسران یکی از مرزهای زیرمنظومه‌ زوجینی است که مصادیق آن عبارتند از: تعدی نکردن از حدود آمیزش جنسی متعارف حلال مگر با رضایت طرف مقابل، ممنوعیت آسیب‌ جسمانی زوجین به یکدیگر، پایبندی به حدود زمانی آمیزش جنسی مانند نزدیکی نکردن در عادت ماهانه، روزه‌داری و بیماری یکی از زوجین، پایبندی به حدود مکانی مانند ترک آمیزش جنسی در مکان وجود ناظر حتی کودک، پایبندی به حدود کمی آمیزش جنسی مانند ترک نکردن آمیزش بیش از چهار ماه با عدم رضایت همسر، رعایت عدالت در تعدد زوجات، پایبندی به حدود روانی- عاطفی آمیزش جنسی مانند آراستگی فردی زوجین، پاسخ‌گویی به نیازهای طرفینی و پرهیز از بی‌اعتنایی و بی‌میلی و ایجاد لذت جنسی طرفینی.

حقوق و تکالیف متقابل همسران چون مشخص‌‌کننده‌ گستره و محدوده‌ انتظارات فرد از دیگران و دیگران از فرد است جزء در مرزهای خانواده می‌باشد. سرپرستی و مدیریت خانواده توسط مرد و عدم امکان ورود یا واگذاری آن به زن، پذیرش مدیریت و سرپرستی مرد توسط زن با مظاهر وجوب اطاعت از شوهر و عدم خروج از خانه بدون اجازه او، کیفیت و کمیت مدیریت و کنترل مرد نسبت به همسرش، ممنوعیت بدگمانی و غیرت نابجا و حرمت نسبت ناروای روابط فرازناشویی و ممنوعیت توهین و تحقیر برخی از مصادیق حقوق و تکالیف مشترک و اختصاصی همسران و از جمله مرزهای زیرمنظومه‌ زوجینی است. پایبندی زوجین به حدود اقتصادی خانواده مانند تأمین نیازهاى مادی، پرداخت مهریه، توسعه بر عیال، احسان و انفال واجب والدین توسط مرد و قدردانی، رضامندی، سازگاری و قناعت توسط زن، استقلال اقتصادی زن در اموال شخصی، احسان واجب والدین از اموال شخصی و طرفینی با رضایت مرد (برخی موارد مانند صله و انفاق واجب والدین توسط مرد از حدود رفتاری او است و زن نمی‌تواند در آن ورود و ممانعت کند)، انفاق واجب والدین زن از اموال شخصی خود و صله و انفاق مستحب والدین زوجین از اموال مشترک، جزء مرزهای انعطاف‌پذیر اقتصادی زوجینی است و همسران می‌توانند با رضایت طرفینی نسبت به آنها اقدام کنند. سرنوشت دینی همسران تاجایی‌که به خانواده ارتباط دارد حریم خصوصی نیست و زوجین باید نسبت به کمال معنوی و تربیت دینی یکدیگر حساس باشند و در این مسیر یکدیگر را یاری کنند.

فضای روانی- فیزیکی ویژه‌ همسران و رازداری زناشویی دو مرز دیگر زیرمنظومه‌ زوجینی است. عدم افشای مشکلات و تعارضات داخلی خانواده، حفظ اسرار همسر، حفظ حریم روانی- جنسی همسر، فاش نکردن جزئیات روابط جنسی و پنهانی بودن آمیزش جنسی همسران، از مصادیق مرزهای اطلاعاتی و رازداری زناشویی می‌باشد. مرزهای اخلاقی‌ به‌معنای معاشرت معروف، بخشی دیگر از حدود تعاملات همسران است که نرمی و نفوذپذیری در برابر همسر یکی از مهمترین لوازم آن می‌باشد.

قانون‌‌مندی ورود فرزندان به فضای اختصاصی والدین، عدم اطلاع فرزندان از روابط جنسی والدین، جدا شدن بستر والدین و فرزندان، پرهیز والدین و فرزندان از نگاه به اندام‌های حساس و جنسی یکدیگر، پوشش مناسب والدین و فرزندان ممیز نزد یکدیگر، احسان به والدین و ممنوعیت آزار و اذیت والدین برخی از حدود فرزندی و والدگری و مرزهای زیرمنظومه‌ی والدینی است. ایمان و تقوی مرزهای نهایی گستره‌ والد- فرزندی می‌باشد؛ یعنی پایبندی والدین و فرزند به مرزهای طرفینی تا جایی لازم است که باعث کفر، شرک و گناه نشود. اخلاق بین‌فردی، حدود تعاملات جنسیتی زنان و مردان، پایبندی به حدود فیزیکی و روانی، جدا بودن بستر فرزندان از شش سالگی، اجازه برای ورود به حریم خصوصی یکدیگر از مرزهای زیرمنظومه‌ برادران- خواهران است.